tutmaq

f.

1. Əli və ya əlləri ilə bir şeydən yapışmaq. Məhəccərdən tutmaq. Divardan tutmaq. – Hacı Rəsul, Bəndalının zərbəsindən yıxılmamaq üçün qapıdan bərk tutdu. M. C.. Poçtalyon, Xoşqədəm nənənin qolundan tutub onu maşına tərəf çəkdi. S. Qədirzadə. // Hər hansı bir vəziyyətdə əlində saxlamaq. Gah çəkic vurdu əlim, gah da qələm tutdu əlim. S. Rüst.. <Oğlan> indi tüfəngi rahat tuta bilirdi. M. Rz..

2. Hədəfə dəymək, toxunmaq. Şillə onu tutdu. – İkram başını cəld yana əydiyinə görə birinci yumruq onun çiynini tutdu. Ə. Ə.. Fatı yerdən daş götürüb itə atdı, lakin daş ala köpəyi tutmadı. Ə. Abasov.

3. Diri-diri ələ keçirmək, ovlamaq. Ceyran tutmaq. Balıq tutmaq. – On səkkiz yaşında Bəşir çıxır çinar ağacına dolaşa tutsun, quşu cibinə qoyandan sonra ağacdan yıxılır, qılçası sınır. C. M.. Mən gedib göyərçini tutdum. M. Rz.. // Həbs etmək, ələ keçirmək, yaxalamaq. Oğrunu tutdular. – Pristav Əliağa bəy Cavanşirov Nəbini tutub qazamata göndərir. «Qaçaq Nəbi».

4. Bir şeyin tutumunu, həcmini, yerləşdirmə qabiliyyətini bildirir. Çamadan paltarları tutdu. Səbət 5 kiloqram meyvə tutur. Stəkan 20 qram tutur. – Meydan izdihamı tutmurdu. Ə. Abasov.

5. İşğal etmək, zorla bir yeri almaq, ələ keçirmək, bir yerə daxil olmaq. Gün əyilən zaman <döyüşçülər> yeni bir kəndi tutdular. Ə. Vəl..

6. Sirayət etmək, yoluxmaq, xəstələnmək. Qrip tutmaq. – Məlumdur ki, çiçək naxoşluğunu o uşaqlar tutur ki, onlara çiçək döyülməyibdir. C. M..

7. Göyərmək, bitmək. Tinglərin bir hissəsi tutmadı. Şitillərin hamısı tutdu. – <Kərəm:> Qərənfillər tutmaz imiş; Gül tikansız bitməz imiş. «Əsli və Kərəm». // Başqa bitki ilə bitişmək, calanmaq. Qələm tutdu. Calaqların bir hissəsi tutmadı.

8. Qapmaq, dişləmək. <Yazgül:> Deyəsən, yamandəymiş Bobik zəncirini qırıb, gedib istirahət evinin qızlarını tutub. Ə. M.. <Fatı:> Məni o azar dəymiş it tutdu, bala! Ə. Abasov.

9. Qapamaq, örtmək, əli və ya başqa bir şeylə görünməz etmək. Ağzını tutmaq. – Əntiqə «Oğru gəlib! Evimizə oğru gəlib!» – deyə ikiəlli gözlərini tutub, hönkür-hönkür ağlayırdı. M. C.. Ümid əlini ağzına tutub, xəlvətcə əsnəyir, gözlərini ovuşdururdu. B. Bayramov.

10. Yaxşı göstərmək, uyğun gəlmək, yaraşmaq. Bu paltar onu yaxşı tutur. – <Yunis xalasına:> Yaqut sənə demirdi ki, bu şapka məni tutmur? Ə. M..

11. Bir iş görmək istəyənə mane olmaq, əlqol açmağa qoymamaq. <Mərcan bəy:> Ay camaat, məni tutmayın, bu kişini öldürəcəyəm. Ü. H..

12. Müəyyən şərtlərlə bir işə qəbul etmək, götürmək. <Hacı Mehdi:> Birini qovub, ayrısını tutursan, o, əzzəlkindən pis çıxır. Ə. H.. <Ağca> dünyagörmüş xanımların məsləhətilə bir dayə tutub, uşağı ona tapşırdı. M. C..

13. məc. Kirələmək, kirayə etmək, icarə etmək, pul verərək müvəqqəti istifadə etmək. Taksi tutmaq. Mehmanxanada nömrə tutmaq. – <Qız dedi:> Bir münasib mənzil tut, yığışaq ora. (Nağıl).

14. məc. Uyğun gəlmək, bir gəlmək, düz gəlmək. Atlı ilə piyadanın yoldaşlığı tutmaz. (Ata. sözü). Deyirsən, mənimki tutar səninlə; Gəl birgə əbədi bir həyat quraq. S. Rüst..

15. məc. Toxunmaq, bərk təsir etmək. Söz onu bərk tutdu. – Hümmətyarla Mədədin söhbəti Xanpərini bərk tutmuşdu. Ə. Vəl..

16. Tutmamaq şəklində – nəticə verməmək, müvəffəqiyyətsizliyə uğramaq, baş tutmamaq. <Vaqif:> İbrahim xan qardaşı Mehralı bəyin dul arvadına evlənmək istədi, tutmadı. Ç..

17. . . . tutmuş şəklində – . . . başlamış, . . . başlayaraq mənasında işlədilir. Krasnovodskdan tutmuş ta Daşkəndə kimi hər yerdə bu qəsəbənin cavan tacirlərinə rast gəlmək mümkündür. Ə. Ə..

18. Bir sıra isimlərdən sonra gələrək, mürəkkəb feil və müxtəlif ifadələr düzəldilir; məs.: yükünü tutmaq, acığı tutmaq, yer tutmaq və s.

◊ Tutdu qatıq, tutmadı ayran – nəticəsindən asılı olmayaraq edilən təşəbbüs haqqında. Tutduğunu buraxmamaq – öz dediyindən əl çəkməmək, inad etmək, istədiyini, dediyini etmək.